Η ακολουθία του ευχελαίου τελείται «ἐν ἐκκλησίᾳ ἤ ἐν οἴκῳ». Στα αρχαία λειτουργικά βιβλία υπάρχουν ειδικές ευχές για την ευλογία του ελαίου, ώστε αυτό να αποκτήσει ιαματική δύναμη. Οι απλές αυτές ευχές εξελίχθηκαν με τον καιρό σε πλήρη ακολουθία, που τελούνταν στο ναό μαζί με τη θεία λειτουργία, όπως και όλα τα μυστήρια της Εκκλησίας . Και εάν μεν ο ασθενής ήταν σε θέση να μετακινηθεί, παρευρίσκονταν κι εκείνος κατά την τέλεσή της. Διαφορετικά, μετά το πέρας της θείας λειτουργίας, οι ιερείς μετέβαιναν στο σπίτι του ασθενή και τον έχριαν με το αγιασμένο έλαιο.
Αργότερα η αποδέσμευση της ακολουθίας του ευχελαίου από τη θεία λειτουργία οδήγησε στη γενίκευση της τελέσεώς της στα σπίτια. Σ’ αυτό συνετέλεσε και ο λόγος του αγίου Ιακώβου «προσκαλεσάσθω τούς πρεσβυτέρους» οπότε εννοείται η τέλεση του μυστηρίου στα σπίτια.
Η ακολουθία του ευχελαίου τελείται «εἰς ἴασιν ψυχῆς τέ καί σώματος». Συμφωνα με τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας, η σωματική ασθένεια θεωρείται ως ο πικρός καρπός της αμαρτίας. Οποιαδήποτε ασθένεια, ως διαταραχή της αρμονικής λειτουργίας του σώματος, οφείλεται σε πνευματικά αίτια και κυρίως στη διαταραχή των σχέσεων του ανθρώπου με τον Θεο. Η παράβαση, συνεπώς, του θείου νόμου έχει συνέπειες και στην ίδια την υγεία μας.
Στα ιερά κείμενα δεν παρουσιάζεται μόνο η στενή σύνδεση της ασθένειας με την αμαρτία αλλά συγχρόνως υποδεικνύεται και ο τρόπος της θεραπείας: η ειλικρινής μετάνοια και η επιστροφή στον Θεο. Δεν είναι σπάνια και τα περιστατικά, κατά τα οποία και οι ίδιοι οι γιατροί ομολογούν ότι παρίσταται ανάγκη αντιμετωπίσεως διαφόρων ανιάτων κυρίως, ασθενειών και δια πνευματικών μέσων της χάριτος . Αυτά διεγείρουν στον ασθενή την απαραίτητη μετάνοια και την ανάκτηση της ειρηνικής κοινωνίας με τον Θεο.
Συχνά οι βαρειές σωματικές παθήσεις καταδεικνύουν την ειδική μέριμνα της φιλανθρωπίας και της παντοδυναμίας του Θεού στον ασθενή άνθρωπο. Αυτές οι παθήσεις θεραπεύονται είτε με την επίκληση της θείας βοηθείας είτε με τη χρησιμοποίηση, παράλληλα προς τα φυσικά μέσα της ιατρικής επιστήμης, και των υπερφυσικών μέσων της θείας χάριτος δια των σχετικών μυστηρίων, όπως του ευχελαίου.
ΤΑ ΟΡΑΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΥΧΕΛΑΙΟΥ
Η ακολουθία του ευχελαίου, όπως συνήθως τελείται σήμερα, αποτελείται από διάφορα λειτουργικά στοιχεία: ειρηνικά και αγιάστική ευχή του ελαίου, επτά ζεύγη βιβλικών αναγνωσμάτων «ἀποστολικά καί εὐαγγελικά» με ισάριθμες αιτήσεις και ευχές και τέλος ιλαστική «συγχωρητική» ευχή για τούς παρευρισκομένους.Για την τέλεση του μυστηρίου τοποθετείται πάνω σε κάποιο τραπέζι το ευαγγέλιο, μικρή εικόνα του Χριστού, κανδήλα αναμμένη και δοχείο με αλεύρι, στο οποίο ανάβονται επτά κεριά.
Η κανδήλα πρέπει να είναι καθαρή και να τοποθετείται στο κέντρο του τραπεζιού μαζί με μια εικόνα του Χριστού. Στην κανδήλα μέσα τοποθετείται αγνό λάδι, ένδειξη καθαρής και ολοπρόθυμης προσφοράς στον Θεο. Το λάδι δεν υπήρξε για πολλούς ανθρώπους μόνο βασικό είδος διατροφής, αλλά και πολύτιμο φάρμακο. Γι’ αυτό και ο καλός Σαμαρείτης στην ομώνυμη παραβολή «Εὐαγγέλιον κατά Λουκᾶν» περιποιείται στοργικά τον τραυματία ρίχνονας στις πληγές του λάδι. Η θεραπευτική, μαγική η συμβολική χρήση του λαδιού είναι ευρύτερα διαδεδομένη σε πολλούς λαούς και θρησκείες.
Άλλο, όμως, το έλαιο του ευχελαίου. Ούτε η θεραπευτική χρήση του ελαίου, ούτε η μαγική χρήση του σε αρχαίους λαούς, ούτε η θρησκευτική του χρήση στη λατρεία της Π. Διαθήκης, μειώνει την αξία του χριστιανικού αυτού μυστηρίου. Γενικά, το έλαιο, χρησιμοποιούμενο στη θ. λατρεία, εκλαμβάνεται ως σύμβολο του θείου ελέους, της πνευματικής δύναμης και της άφθονης παροχής στούς πιστούς των δωρεών του Θεού. Με άλλα λόγια, το έλαιο, μετά τις ευχές των ιερέων, δεν είναι πια κοινό λάδι όπως και στη βάπτιση: το νερό της κολυμβήθρας, μετά τις ευχές του λειτουργού, δεν είναι πια κοινό νερό.
Στο τέλος της ακολουθίας γίνεται η χρίση με το αγιασμένο έλαιο. Συνήθως χρίεται σταυροειδώς το μέτωπο, το σαγόνι, οι δύο παρειές και τα χέρια μέσα στην παλάμη και στο εξωτερικό τους μέρος. Μ’ αυτή τη χρίση, ζητούμε από τον Κϋριο να θεραπεύσει το πνεύμα, τις σκέψεις και ολόκληρο τον εσωτερικό κόσμο. Ακόμη, να δίνει δύναμη σ’ εκείνα τα μέλη του σώματος με τα οποία κάνουμε τις περισσότερες πράξεις τα χέρια είναι τα μέλη που εκτελούν τις εντολές του μυαλού μας.
Δεν είναι επισης άτοπο, σε περίπτωση ασθενείας , να χρείεται, εάν είναι δυνατό, και το μέλος που πάσχει. Η χρίση των άλλων προσώπων η μελών της οικογενείας, που ήταν απόντα κατά την τέλεση του μυστηρίου, μπορεί να γίνει και από κάποιο λαϊκό χριστιανό, μετά την αποχώρηση του ιερέα. Η χρίση αποτελεί το ορατό και αισθητό σημείο του μυστήριου του ευχελαίου.
Στο δοχείο με το αλεύρι ανάβουμε επτά κεριά. Πρόκειται για εκσυγχρονισμό ενός παλιού εθίμου, σύμφωνα με το οποίο χρησιμοποιούσαν σιτάρι. Το σιτάρι ήταν ένας είδος που υπήρχε σε όλα τα σπίτια της εποχής εκείνης, όπως σήμερα το αλεύρι που το αντικατέστησε. Σημερα με το αλεύρι αυτό κατασκευάζουν πρόσφορο για τη θ. λειτουργία έτσι είναι καλό να επακολουθεί και το μυστήριο της θ. ευχαριστίας. Το αλεύρι δεν συμβολίζει κάτι ιδιαίτερο πρόκειται για υλικό, απλό και κατάλληλο για τη σταθεροποίηση των επτά κεριών. Ο αριθμός επτά είναι συμβολικός «εἰς τύπον τῶν χαρισμάτων τοῦ ἁγίου Πνεύματος», όπως εξηγεί ο Άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης.
ΠΑΡΕΞΗΓΗΜΕΝΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ ΤΟΥ ΕΥΧΕΛΑΙΟΥ
Με το μυστήριο του ευχελαίου έχουν συνδεθεί ορισμένες παρεξηγήσεις, ενστάσεις η δεισιδαιμονίες.
Και πρώτα απ’ όλα, ορισμένοι θεωρούν ότι με την ιλαστική (συγχωρητική ) ευχή του ευχελαίου αναπληρώνουν την εξομολόγηση, που δεν κάνουν για διάφορους λόγους. Πρέπει, λοιπόν, να επισημάνουμε ότι κάθε μυστήριο έχει τη δική του αξία κανένα δεν υποκαθιστά το άλλο. Η συμμετοχή σε όλα τα μυστήρια και, γενικότερα στο σύνολο της λειτουργικής ζωής της Εκκλησίας εξασφαλίζει στούς πιστούς τη χάρη του Θεού και την εν Χριστ ω σωτηρία.
Με τη συγχωρητική ευχή που διαβάζει στον εξομολογούμενο ο ιερέας στο τέλος της εξομολόγησής του ζητά από τον Θεο να συγχωρήσει τις αμαρτίες για τις οποίες εκείνος μετανόησε και τις οποίες ήδη έχει εξομολογηθεί. Με την ιλαστική συγχωρητική ευχή του ευχελαίου, ζητούμε από τον Θεο να θεραπεύσει τον άρρωστο την ασθένειά του, ακόμη και εάν η αιτία της είναι η αμαρτία, για την οποία στο μεταξύ εκείνος μετανόησε και εξομολογήθηκε. Στο ευχέλαιο, δηλαδή, ζητούμε την ενίσχυση της αδυναμίας μας. Η συγχωρητική ευχή του ευχελαίου δεν καταργεί την εξομολόγηση αλλά τη συμπληρώνει επαναδιατυπώνει το αίτημα της άφεσης των αμαρτιών.
Μια άλλη παρεξήγηση συμβαίνει με το αλεύρι, που χρησιμοποιείται για τη στήριξη των κεριών. Ορισμένοι πιστοί δεν αρκούνται στη χρίση με το αγιασμένο έλαιο, αλλά ζητούν και αλεύρι για διάφορες χρήσεις: να το βάλουν κάτω από το μαξιλάρι του παιδιού τους, για να δείξει ο Θεός το τυχερό τους η για να φύγει το κακό από το σπίτι η για να το αραιώσουν με νερό και να το πιεί ο ασθενής. Επειδή τα παραπάνω εγγίζουν τη δεισιδαιμονία, πρέπει να τονίσουμε ότι το μυστήριο ονομάζεται ευχέλαιο και όχι «εὐχάλευρο». Εκείνο που αγιάζεται είναι το λάδι και όχι το αλεύρι. Το τελευταίο χρησιμοποιείται μόνο για πρακτικούς λόγους. Θα μπορούσε και να μην υπάρχει. Χωρίς αλεύρι μπορεί να τελεστεί το μυστήριο του ευχελαίου χωρίς λάδι δεν γίνεται. Απλά εκείνο που μπορεί να γίνει, όπως και γίνεται άλλωστε, είναι να κατασκευάζεται πρόσφορο για τη θεία λειτουργία με το αλεύρι του ευχελαίου. Οποιαδήποτε άλλη χρήση του, ξεφεύγει από το ορθο.
Υπάρχει και μια άλλη παρεξήγηση, που συνιστά σύγχυση του σκοπού του ευχελαίου. Πολλοί ζητούν ευχέλαιο για να εγκαινιάσουν το καινούργιο τους σπίτι η το κατάστημα. Παραπάνω περιγράψαμε με σαφήνεια τον σκοπό του ευχελαίου: η θεραπεία σωματικών και ψυχικών ασθενειών. Είναι ξεκάθαρο. Για τα σπίτια, τα καταστήματα, τα οχήματα και όλα τα υπόλοιπα υπάρχουν οι αντίστοιχες αγιαστικές πράξεις. Ακόμη, δεν είναι και λίγοι εκείνοι που ζητούν από τον ιερέα να τελέσει αγιασμό και ευχέλαιο μαζί, πράγμα που δείχνει σύγχυση και παρεξήγηση. Λες και χρειάζεται περισσότερες από μία αγιαστικές πράξεις για να ζητήσουμε τη χάρη του Θεού.
Ένα ερώτημα που συνδέεται με την τέλεση του ευχελαίου, είναι εάν μπορούμε να χρίουμε με το αγιασμένο έλαιο του ευχελαίου τα αβάπτιστα βρέφη. Είναι γνωστό ότι το βάπτισμα αποτελεί την προϋπόθεση συμμετοχής και στα υπόλοιπα μυστήρια της Εκκλησίας. Συνεπώς, κάποιος που δεν έχει βαπτιστεί δεν μπορεί ούτε να κοινωνήσει, ούτε να χρισθεί στο ευχέλαιο. Αντίθετα, ένα βαπισμένο παιδί, ακομη κι αν βρίσκεται σε βρεφική ηλικία, οπότε στερείται των αμαρτιών των μεγάλων για τις οποίες ζητείται η άφεση, μπορεί να λάβει τον αγιασμό του ευχελαίου.
Τελος, μια άλλη παρεξήγηση συνδέεται με την αντίληψη ότι το ευχέλαιο αφορά τούς ετοιμοθάνατους και όσους γενικά βρίσκονται στην τελική φάση της ασθένειάς τους. Αυτή η αντίληψη καλλιεργήθηκε κυρίως μεταξύ των ορθοδόξων Ρωσων μάλλον από επιρροή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Παρατηρείται και σε μας, αν και σπάνια, μια αποφυγή τελέσεως του ευχελαίου από το φόβο μήπως προκληθεί η επισπευσθεί ο θάνατος του ασθενή. Ο φόβος αυτός, όμως, είναι αδικαιολόγητος. Οι συγγενείς φοβούνται να το πουν στον ασθενή. Ο ασθενής φοβάται να το ζητήσει. Το ευχέλαιο είναι για την υγεία και τη ζωη. Για υγεία και ζωη μιλούν όλες οι αιτήσεις και οι ευχές του μυστηριου.
Τελος, είναι δυνατό να διατυπωθεί και μία ένσταση: γιατί δεν θεραπεύει παντοτε; το μυστήριο του Ευχελαίου δεν συστάθηκε για να καταργεί κάθε ασθένεια, τον θάνατο και την ιατρική επιστήμη. Πολλές φορές φέρνει έμμεση θεραπεία. Άλλωστε, η θεραπεία εξαρτάται απο την πίστη του ανθρώπου. Η ίδια χάρη παρέχεται σε όλους, όλοι όμως δεν θεραπεύονται. Η θεραπεία μπορεί να μην είναι πάντοτε για το ευρύτερο συμφέρον του ανθρώπου. Παραμένει για να παιδαγωγήσει ίσως τον ασθενή και να τον οδηγήσει με βεβαιότητα στην εν Χριστώ σωτηρία οποτε και πάλι επιτυγχάνεται ο απώτερος σκοπός του μυστηρίου.
Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΕΥΧΕΛΑΙΟΥ
Απ’ όλα όσα εκτέθηκαν παραπάνω συνοπτικά, γίνεται αντιληπτή η αξία του μυστηρίου του ευχελαίου. Η αξία αυτή δεν είναι μόνο μυστηριακή η λειτουργική. Το ευχέλαιο έχει και αξία παιδαγωγική. Τα αγιογραφικά αναγνώσματα (αποστολικά και ευαγγελικά), οι αιτήσεις και οι ευχές ασκούν ευεργετική επίδραση τόσο στον ίδιο τον ασθενή όσο και στο περιβάλλον του. Όπως παρατηρήθηκε πολύ εύστοχα, με το ευχέλαιο επιτελείται ένα είδος οικογενειοθεραπείας. Ακόμη και εάν δεν συντρέχει λόγος σοβαρής ασθένειας η τέλεση του ευχελαίου είναι επιβεβλημένη.
Πρώτον εκτός από μια σοβαρή ασθένεια, ενδέχεται να υπάρχει και κάποια άλλη, λανθάνουσα, που ενδεχομένως δεν έδωσε συμπτώματα για να γίνει άμεσα αντιληπτή. Και δεύτερον υποδεικνύεται στους πιστούς μια άλλη διάσταση αντιμετώπισης της ασθένειας. Εκτιμάται απ’ τούς μετέχοντες στο μυστήριο το αγαθό της υγείας και υποδεικνύεται ένας άλλος τρόπος αντιμετώπισης της ασθένειας: η πνευματικότητα. Ο ασθενής και οι συμπάσχοντες οικείοι του καλούνται να βαστάξουν με καρτερία και υπομονή την προκείμενη σωματική δοκιμασία. Ακόμη δε, και στην περίπτωση που αυτή παραμένει ανίατη, αναδεικνύεται η προς τον Θεό ελπίδα και αφοσίωση του ασθενή, ο οποίος οδηγείται με πλήρη εμπιστοσύνη και αγάπη προς τον Θεό σε ειρηνικό χριστιανικό τέλος της παρούσας βιοτής του, πράγμα που αποτελεί και ένα από τα βασικά λειτουργικά αιτήματα του ευχελαίου.
Τέλος, η τέλεση του ευχελαίου στο σπίτι δίνει μια καλή ευκαιρία επικοινωνίας του ιερέα με τα μέλη της οικογένειας. Αυτή, εκτός από τον μυστηριακό της χαρακτήρα, μπορεί να επεκταθεί και σε ανθρώπινο επίπεδο, γεγονός που θα βοηθήσει τούς συμμετέχοντες, ιδιαίτερα τα παιδιά και τούς νέους, σε μια στενότερη επαφή με τη λειτουργική ζωη της Ενορίας και τις διάφορες δραστηριότητές της. Το λιγότερο: θα δώσει μια πολύτιμη, ίσως πρωτόγνωρη, εμπειρία ακόμη και σε πιστούς που απέχουν από τη λειτουργική ζωη της Εκκλησίας.