ΠΥΡΓΟΥ ΜΑΛΕΒΙΖΙΟΥ
Πυργού είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητας του Δήμου Ηρακλείου στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου της Κρήτης. Ανήκε στην Επαρχία Μαλεβιζίου και βρίσκεται σε υψόμετρο 450 μέτρων και σε απόσταση 19,8 χιλιομέτρων από το Ηράκλειο. Η θέση του είναι στην πλαγιά λοφίσκου, ένα χιλιόμετρο νοτιοδυτικά του Αγίου Μύρωνος. Στη θέση Μερτζάνη βρίσκεται σπήλαιο. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την αμπελοκαλλιέργεια (διασώζεται τοπωνύμιο Μοσχάτο, από το όνομα του είδους των καλλιεργούμενων αμπελιών) και την ελαιοκομία. Στη θέση Χρυσοπηγή στα νοτιοδυτικά του οικισμού βρίσκεται εξωκλήσι, όπου σύμφωνα με την παράδοση βρισκόταν η Μονή Χρυσοπηγής, της οποίας μετόχι ήταν η Μονή Γοργολαΐνη. Σώζονται ερείπια από τη Μονή. Το χωριό πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου. Αξιοθέατα αποτελούν αρκετά παραδοσιακά κτίσματα και οι δυο αλευρόμυλοι στη θέση Καζόλα. Στο χωριό λειτουργούν νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο.
Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να προσαρτάται στην τότε κοινότητα Αγίου Μύρωνος και στο ΦΕΚ 361Α - 18/11/1925 να αποσπάται από την κοινότητα αυτή και να ορίζεται έδρα της νεοϊδρυθείσας κοινότητας Πυργούς. Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίησή του Κλεισθένης Ι αποτελεί κοινότητα που υπάγεται στη Δημοτική ενότητα Γοργολαΐνη του Δήμου Ηρακλείου και σύμφωνα την απογραφή του 2011 έχει πληθυσμό 327 κατοίκους. Δείτε Κοινότητα Πυργούς Πορεία πληθυσμού σύμφωνα με τις απογραφές:
Για πρώτη φορά αναφέρεται με την ονομασία του σε συμβολαιογραφικό έγγραφο το 1271 και έκτοτε σε πολλά έγγραφα και άλλων συμβολαιογράφων και του Δουκικού Αρχείου. Καταγράφεται και σε όλες τις απογραφές που διενεργήθηκαν στην Κρήτη από το 1577 μέχρι σήμερα.
Πρόκειται για παραδοσιακό χωριό οχυρωματικού τύπου (όπως το Πετροκέφαλο), με περίμετρο παλαιών, πετρόχτιστων κτιρίων και σημαντικό αριθμό μνημείων αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, όπως οι εκκλησίες του Αγίου Ιωάννη, του Αγίου Γεωργίου και οι αλευρόμυλοι της περιοχής Καζόλα.
Κι άλλα σημαντικά ιστορικά και αρχαιολογικά σημεία σώζονται στο χωριό όπως η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη με έμβλημα των Φραγκισκανών καθολικών μοναχών (1601), η ανακαινισμένη εκκλησία της Παναγίας (ίσως του 10 ου ή 11ου αιώνα) που πυρπόλησαν οι Οθωμανοί το 1866, η εκκλησία του Άη Γιώργη του Μεσαμπελίτη στη θέση Σκεπαστά που στον περίβολό της σώζονται πατητήρια, δοχεία και πήλινοι αγωγοί για την διοχέτευση του μούστου στις κρασαποθήκες οι οποίες βρισκόταν 500 μέτρα νοτιοδυτικά του χωριού.
Στην περιοχή έχουν βρεθεί ευρήματα της μινωικής εποχής. Στην θέση Καζόλα έχουν βρεθεί δύο νεολιθικοί πέλεκεις, κεραμική των μεσομινωικών χρόνων και κεφαλή πήλινου ζώου, ενώ είναι ορατά λείψανα τείχων. Στη θέση Άγιος Γεώργιος βρέθηκε κτίσμα της υστερομινωικής εποχής Ι. Η παλαιότερη αναφορά του οικισμού είναι σε συμβόλαιο του 1271 για την προπώληση κρασιού από το χωριό Pirgu, ενώ ακόμη ένα συμβόλαιο για άλλη μια προπώληση κρασιού από τη Πυργού χρονολογείται από το 1279. Αναφέρεται επίσης σε έγγραφο του 1370 όπου αναφέρεται ότι οι Petrus et Franciscus de Rogerio ενοικίασαν το μισό του πεζικού φεούδου της Πυργού και πρέπει να πληρώσουν το ενοίκιο στους ερημίτες του Αγίου Αυγουστίνου στον Χάνδακα. Το χωριό αναφέρεται στον Καστροφύλακα με το όνομα Pirgu και με 401 κατοίκους το 1583. Την περίοδο της Ενετοκρατίας στο χωριό παραγόταν κρασί της ποικιλίας μοσχάτο. Στην Πυργού βρίσκεται ο ναός του Αγίου Ιωάννη με έμβλημα Φραγκισκανών, που χρονολογείται από το 1601. και ανακαινίστηκε το 1947. Άλλος ιστορικός ναός είναι της Παναγίας, ο οποίος πυρπολήθηκε από τους Τούρκους το 1866 και ανακαινίστηκε. Υπάρχει επίσης η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Μεσαμπελίτη στη θέση Σκεπαστά, η οποία επίσης ανακαινίστηκε το 1952. Στην αυλή του ναού αυτού σώζονται παλαιά πατητήρια, δοχεία και πήλινοι αγωγοί, μέσα από τα οποία διοχετευόταν το κρασί σε αποθήκες, στα νοτιοδυτικά του οικισμού.
Ενδιαφέροντα σημεία περιπατητικών διαδρομών και φυσικού κάλλους με σχετικά εύκολη ή δύσκολη πρόσβαση είναι το σπήλαιο του Μερτζάνη (με δύσκολη πρόσβαση), ο Μύλος του Τριαλώνη, ο Μύλος του Επιτήδειου και η ενδιαφέρουσα θέση «Χρυσοπηγή» στην οποία σύμφωνα με την παράδοση υπήρχε μοναστήρι το οποίο είχε ως μετόχι του τη σημερινή Μονή Γοργολαΐνη.
Το πανηγύρι του χωριού γίνεται στις 15 Αυγούστου και είναι αφιερωμένο στην γιορτή της Παναγίας (Κοίμηση της Θεοτόκου). Προηγείται όμως εκδήλωση του Πολιτιστικού συλλόγου στις 12 και 13 Αυγούστου όπου προσφέρονται παραδοσιακά νηστίσιμα φαγητά.
Νόστιμα όμως φαγητά και εδέσματα μπορεί να απολαμβάνει καθημερινά ο επισκέπτης στο παραδοσιακό στέκι εστίασης – εστιατόριο και στα καφενεία του χωριού.
