Ἁγία Ἑλένη (247 – 328 μ.Χ.), μητέρα τοῦ πρώτου Χριστινανοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου Α’ τοῦ Μεγάλου (280/288 – 337 μ.Χ.), τό ἔτος 326 μ.Χ. πῆγε στήν Ἱερουσαλήμ, ὅπου «μέ μέγαν κόπον καί πολλήν ἔξοδον καί φοβερίσματα ηὗρεν τόν τίμιον σταυρόν καί τούς ἄλλους δύο σταυρούς τῶν λῃστῶν», ὅπως γράφει ὁ Κύπριος Χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιρᾶς. Κατά τήν παράδοση, ὕστερα ἀπό τήν πληροφορία κάποιου Ἑβραίου, μέ τό ὄνομα Ἰούδας, ὑποδείχθηκε ἡ θέση ὅπου ἔγινε ἡ ἀνασκαφή, κατά τήν ὁποία βρέθηκαν τρεῖς σταυροί, ἤτοι τοῦ Χριστοῦ καί τῶν δύο λῃστῶν. Ἐπειδή, ὅμως, δέν ἦταν δυνατόν νά ἀναγνωρισθεῖ ποιός ἀπό τούς τρεῖς σταυρούς ἦταν τοῦ Κυρίου, ἡ Ἁγία Ἑλένη παρακάλεσε νά τεθεῖ διαδοχικά ἐπάνω στούς σταυρούς ἕνας νεκρός πού τόν πήγαιναν γιά ἐνταφιασμό. Μόλις λοιπόν ὁ νεκρός ἐτέθη ἐπί τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου ἀναστήθηκε. Ἡ Ἁγία Ἑλένη ἔθεσε τότε τά θεμέλια τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, τήν ἀνέγερση τοῦ ὁποίου διέταξε ὁ Μέγας Κωνσταντίνος, ὅταν πληροφορήθηκε τήν εὕρεση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ.
Ὁ Μέγας Κωνσταντίνος τό μέν ἥμισυ τοῦ Τιμίου Σταυροῦ τό ἄφησε στά Ἱεροσόλυμα, ὅπου μεγάλο μέρος φυλάσσεται μέχρι σήμερα, τό δέ ἄλλο ἥμισυ μετά τῶν ἥλων (καρφιῶν) τό μετακόμισε στήν Κωνσταντινούπολη.
Πηγή: http://www.synaxarion.gr/gr/index.aspx
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α’.
Σῶσον Κύριε τόν λαόν σου, καί εὐλόγησον τήν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς Βασιλεύσι, κατά βαρβάρων δωρούμενος, καί τό σόν φυλάττων, διά τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα.