Ὅσιος Νίκων ἔζησε στήν Ρωσία κατά τόν 11ο αἰῶνα μ.Χ. καί ἦταν μαθητής τοῦ Ὁσίου Ἀντωνίου († 10 Ἰουλίου). Ἦταν μοναχός στή Λαύρα τοῦ Κιέβου καί εἶχε τιμηθεῖ ἀπό τόν Θεό μέ τό ἱερατικό ἀξίωμα. Μέ τήν εὐλογία τοῦ Ὁσίου Ἀντωνίου ἔκειρε μετά ἀπό κανονική δοκιμασία καί κατάλληλη πνευματική προετοιμασία ὅσους ζητοῦσαν μέ πόθο τό ἀγγελικό σχῆμα. Ἀξιώθηκε μάλιστα τῆς μεγάλης τιμῆς νά κείρει μέ τά χέρια του τόν Ὅσιο Θεοδόσιο († 3 Μαΐου), τόν μεγάλο θεμελιωτή τῆς μοναχικῆς ζωῆς στή Ρωσία. Ἔκειρε ἀκόμη, περί τό ἔτος 1062, δύο μεγάλες μορφές τῆς Λαύρας, τόν ἐπιφανή βογιάρο Βαρλαάμ καί τόν εὐνοῦχο ἡγεμόνα Ἐφραίμ.
Γι’ αὐτές ὅμως τίς μοναχικές κουρές ὑπέμεινε μεγάλη θλίψη. Ὁ ἡγεμόνας Ἰζιασλάβος ὀργίσθηκε πολύ, ἐπειδή ἔχασε ἀπό κοντά του δύο σπουδαῖα πρόσωπα, δύο χρήσιμους συνεργάτες καί θύμωσε μέ τούς Ὁσίους. Διέταξε νά φέρουν μπροστά του ἐκεῖνον πού τόλμησε νά τούς κείρει μοναχούς. Ὁ Ὅσιος Νίκων ὁδηγήθηκε στόν ἡγεμόνα. Ἐκεῖνος τόν κοίταξε μέ περισσή ὀργή καί φώναξε:
Ἐσύ καλόγερε, τόλμησες νά κάνεις σάν κι ἐσένα, τόν βογιάρο καί τόν εὐνοῦχο μου;
Ναί, ἐγώ, μέ τήν ἐντολή τοῦ Ὁσίου πατέρα μου καί τήν εὐλογία τοῦ οὐράνιου Βασιλέως Ἰησοῦ Χριστοῦ, πού τούς κάλεσε σέ αὐτό τό δρόμο τῆς ἀσκήσεως, ἀποκρίθηκε ὁ Ὅσιος ἤρεμα καί θαρρετά.
Ὁ ἡγεμόνας μέ μανία τοῦ ἔδωσε ἐντολή οἱ νέοι μοναχοί νά ἐπιστρέψουν στήν πρότερή τους κατάσταση. Σέ ἀντίθεση περίπτωση θά κατέστρεφε τό σπήλαιο.
Μετά ἀπό τό ἐπεισόδιο αὐτό, οἱ ἀδελφοί ἀναγκάσθηκαν νά ἐγκαταλείψουν τό σπήλαιο καί νά φύγουν μακριά, σέ ἄλλο τόπο, ὅπου δέν θά ἔφθανε ἡ ἡγεμονική ὀργή. Τότε ὁ Ὅσιος Νίκων πῆγε στό Τμουταρακᾶν καί ἐκεῖ, κοντά στήν πολίχνη, βρῆκε ἕναν ἔρημο τόπο, ὅπου ἐγκαταστάθηκε. Ἐπιδόθηκε ἀμέσως σέ σκληρούς ἀσκητικούς ἀγῶνες, ζωντας μέ σιωπή, «μόνος μόνω τῷ Θεῷ προσευχόμενος». Ἡ παρουσία του δέν ἄργησε νά γίνει γνωστή καί ἡ φήμη του νά ἁπλωθεῖ σέ ὁλόκληρη τήν περιοχή.
Ἡ Ὀρθόδοξη χριστιανική πίστη δέν εἶχε ἀκόμη στερεωθεῖ ἐκεῖ καί ἡ μοναχική ζωή ἦταν τελείως ἄγνωστη. Σιγά – σιγά οἱ κάτοικοι ἄρχισαν νά πλησιάζουν τόν Ὅσιο καί νά ἐντυπωσιάζονται ἀπό τήν παράξενη γι’ αὐτούς ζωή του. Ἐκεῖνος τότε, γιά τήν δόξα τοῦ Κυρίου, ἔλυνε τήν σιωπή του καί τούς μιλοῦσε γιά τόν ἀληθινό Τριαδικό Θεό καί τήν Ὀρθόδοξη πίστη. Ὅλοι σαγηνεύονταν ἀπό τή σοφία, τήν γνώση καί τήν ἁγιότητά του, μετανοοῦσαν καί δόξαζαν τόν Κύριο μέ τήν ζωή καί τά ἔργα τους. Ἀργότερα, ὁρισμένοι ζήτησαν ἀπό τόν Ὅσιο νά τούς κάνει μοναχούς. Καί ἐκεῖνος, ἀφοῦ τούς δοκίμαζε καί τούς νουθετοῦσε, τούς ἔκειρε. Ἔτσι τέθηκαν τά θεμέλια γιά τήν κατοπινή ἀνέγερση τῆς μονῆς τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, πού ἔγινε σπουδαῖο μοναστικό κέντρο, ἰσάξιο τῆς μονῆς τῶν Σπηλαίων.
Μετά τόν θάνατο τοῦ ἡγεμόνα τοῦ Τμουταρακᾶν Ροστισλάβου Βλαντιμίροβιτς, οἱ κάτοικοι τῆς χώρας παρακάλεσαν τόν Ὅσιο Νίκωνα, στόν ὁποῖο ἔτρεφαν ἀπεριόριστη ἐμπιστοσύνη καί ἀφοσίωση, νά πάει στόν ἡγεμόνα τοῦ Τσερνιγκώφ Σβιατοσλάβο Γιαροσλάβιτς καί νά ζητήσει τόν υἱό του Γκλέμπ γιά τήν ἡγεμονία τοῦ Τμουταρακᾶν.
Ὁ Ὅσιος ἐκτέλεσε μέ ἐπιτυχία τήν δακονία πού τοῦ ἀνέθεσε τό ποίμνιό του. Ἐπιστρέφοντας μαζί μέ τόν πρίγκιπα Γκλέμπ Σβιατοσλάβιτς, πέρασε ἀπό τό Κίεβο καί ἐπισκέφθηκε τή μονή τῶν Σπηλαίων. Ὅταν ὁ μακάριος ἡγούμενος Θεοδόσιος ἀντίκρισε, μετά ἀπό τόσα χρόνια, τόν παλαιό συνασκητή του, σκίρτησε ἀπό χαρά. Ἔπεσαν καί οἱ δύο στήν γῆ καί ἔβαλαν βαθιά μετάνοια ὁ ἕνας στόν ἄλλο. Ὕστερα ἀγκαλιάσθηκαν κλαίγοντας ἀπό συγκίνηση καί κάθισαν νά συζητήσουν.
Ὅταν ὁ Ὅσιος Νίκων, μετά ἀπό πολύ ὥρα ἑτοιμάσθηκε νά φύγει, ὁ μακάριος Θεοδόσιος ξέσπασε πάλι σέ λυγμούς καί τόν παρακαλοῦσε νά μείνει στά Σπήλαια, γιά νά συνεχίσουν μαζί τήν ἐπίγεια ἀσκητική ὁδοιπορία τους.
Πρέπει νά πάω, εἶπε ὁ Νίκων, νά ρυθμίσω ὅτι ἀφορᾶ στό μοναστήρι μου. Ἔπειτα, ἂν εἶναι θέλημα Θεοῦ, θά ἐπιστρέψω.
Πράγματι ὁ Ὅσιος, πῆγε στό Τμουταρακᾶν μέ τόν πρίγκιπα Γκλέμπ, ὁ ὁποῖος ἀνέλαβε καί τήν ἡγεμονία τῆς χώρας. Ὁ ἴδιος φρόντισε νά τακτοποιήσει μέ ἐπιμέλεια τίς ὑποθέσεις τῆς μονῆς του καί κατόπιν, σύμφωνα μέ τήν ὑπόσχεσή του, γύρισε στή Λαύρα, κοντά στόν Ὅσιο Θεοδόσιο. Ὑποτάχθηκε μέ ταπείνωση στόν Ἅγιο ἡγούμενο καί ἐκτελοῦσε μέ ἀκρίβεια ὅλες του τίς ἐντολές, νεκρώνοντας τό δικό του θέλημα. Καί ὁ μακάριος Θεοδόσιος, ὅταν χρειαζόταν νά λείψει ἀπό τή μονή, ἄφηνε ὡς ἀντικαταστάτη του, στή διαποίμανση τῆς ἀδελφότητας, τόν Νίκωνα.
Πολλές φορές ὁ Ὅσιος Νίκων, πού γνώριζε τήν τέχνη τῆς βιβλιοδεσίας, ἔραβε καί ἔδενε βιβλία. Τότε ὁ Θεοδόσιος καθόταν ταπεινά δίπλα του, ἂν καί ἦταν ἡγούμενος καί τοῦ ἑτοίμαζε τούς σπόγγους πού χρειαζόταν γιά τό ἐργόχειρό του. Τήν ὥρα ἐκείνη, ἀλλά καί σέ ἄλλες εὐκαιρίες, οἱ δυό Ὅσιοι μάζευαν γύρω τους τούς ἀδελφούς καί τούς νουθετοῦσαν μέ πνευματικές διδαχές καί ἀσκητικούς λόγους.
Ἀργότερα ὅμως, ὅταν ξέσπασε ἡ γνωστή διαμάχη ἀνάμεσα στούς τρεῖς ἀδελφούς ἡγεμόνες, τοῦ Κιέβου Ἰζιασλάβο, τοῦ Τσερνιγκώφ Σβιατοσλάβο καί τοῦ Περεγιασλάβ Βσέβολοντ, ὁ Ὅσιος Νίκων ἐπέστρεψε στό Τμουταρακᾶν, ὅπου ἔζησε μερικά χρόνια μέ τόν ἴδιο ἀσκητικό ζῆλο.
Ὅταν ἔμαθε ὅτι εἰρήνευσε ὁ τόπος τοῦ Κιέβου, ὁ Ὅσιος πῆρε πάλι τόν δρόμο γιά τήν Λαύρα. Φθάνοντας ὅμως ἐκεῖ, διαπίστωσε πώς ὁ Ὅσιος Θεοδόσιος δέν ἦταν πιά στήν ζωή. Ἡγούμενος τώρα ἦταν ὁ φιλόθεος Στέφανος. Ὁ Ὅσιος Νίκων ἀποφάσισε νά τελειώσει τόν ἐπίγειο βίο του στή μονή τῆς μετάνοιάς του. Ἔμεινε λοιπόν ἐκεῖ καί ἐπισκεπτόταν συχνά τόν τάφο τοῦ Ὁσίου Θεοδοσίου, λούζοντάς τον κάθε φορά μέ δάκρυα χαρμολύπης.
Ὅταν μέ τή συνεργία τοῦ πονηροῦ, ὁρισμένοι ἀδελφοί δημιούργησαν ἀναταραχή στήν ἀδελφότητα καί ἀπομάκρυναν τόν μακάριο Στέφανο ἀπό τήν ἡγεμονία τῆς μονῆς, ἡγούμενος ἀναδείχθηκε ὁ Ὅσιος Νίκων. Μέ διάκριση καί σοφία ἀγωνίσθηκε ὁ Ὅσιος νά φέρει τήν εἰρήνη καί τήν ὁμόνοια στήν ἀδελφότητα. Καί τό κατόρθωσε μέ μεγάλο κόπο, πολύ ὑπομονή καί περισσότερη προσευχή. Οἱ ἀδελφοί, ἀναγνωρίζοντας τήν ἀκεραιότητα, τήν σύνεση καί τήν ἁγιότητά του, ἡσύχασαν καί ὑποτάχθηκαν σέ αὐτόν, ὡς σέ φωτισμένο πατέρα, διδάσκαλο καί πνευματικό ὁδηγό.
Πολλές φορές ὁ μοχθηρός διάβολος προσπάθησε νά δημιουργήσει νέα σκάνδαλα καί νά βάλει ἐμπόδια στήν ἀνύσταχτη φροντίδα τοῦ Ὁσίου νά καθοδηγεῖ στόν δρόμο τῆς σωτηρίας τίς ψυχές πού τοῦ ἐμπιστεύθηκε ὁ Κύριος. Οἱ σκοτεινοί σκοποί του ὅμως δέν μποροῦσαν νά σβήσουν τό φῶς τῶν ἀρετῶν τοῦ πιστοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ.
Στά χρόνια τῆς ἡγουμενίας τοῦ Ὁσίου Νίκωνος, ἔγινε μέ τρόπο θαυμαστό ἡ ἁγιογράφηση τοῦ ναοῦ τῶν Σπηλαίων ἀπό Ἕλληνες ἁγιογράφους, σταλμένους ἀπό τήν Κυρία Θεοτόκο.
Ὁ Ὅσιος Νίκων κοιμήθηκε μέ εἰρήνη τό ἔτος 1088. Ἐνταφιάσθηκε στή μονή τῶν Σπηλαίων, ὅπου μέχρι σήμερα τό τίμιο λείψανό του ἀναπαύεται ἄφθορο καί ἀκέραιο, τιμημένο μέ τή δόξα καί τή Χάρη τοῦ Θεοῦ καί ἐπιτελεῖ πολλά θαύματα.
